“Jika anda mahu menjadi pelukis,
seni anda mestilah dijadikan hidup anda
seni anda mestilah dijadikan hidup anda
dan hidup anda mestilah dijadikan seni anda”
Hoessein Enas
Pengenalan
Balai Seni Visual
Negara ditubuhkan pada tahun 1958. Sejarah awal pada tahun permulaannya itu
BSVN hanya memiliki 4 buah karya hasil daripada hadiah yang didermakan. Empat
buah karya berkenaan adalah karya Patrick Ng Kah Onn iaitu ‘Solomon Bermain
Piano di Stadium Chin Woo’ (1953), Chuah Thean Teng ‘Perayaan Pulau Pinang’
(1952), Howard Barron ‘H.N. Ridley C.M.G’ (1958) dan karya mengenai pelukis dalam
esei ini iaitu Hoessein Enas bertajuk
‘Potret Sendiri-Self Portrait’ (1958). Sebuah badan yang dinamakan Jawatankuasa Perolehan Seni
Visual Negara bertanggungjawab dalam
membuat perolehan karya-karya untuk dijadikan Koleksi Tetap Seni Visual Negara.
Perolehan karya BSVN diperolehi samada melalui pembelian, komisen dan hadiah. Sepanjang penubuhannya selama 57
tahun institusi seni ini telah mengumpul sebanyak lebih 4000 karya seni dalam
pelbagai medium seni visual seperti catan, arca, cetakan, lukisan, seramik,
fotografi, instalasi dan media baru. Salah satu koleksi pelukis individu BSVN yang
terbesar dalam pengkoleksiannya ialah karya pelukis Hoessein Enas.
Hoessein Enas
Dato Hoessein Enas
atau nama penuhnya Mohamed Hoessein Bin Enas dilahirkan pada tahun 1924 di
Bogor, Indonesia. Pada tahun 1948 berhijrah ke Malaya pada ketika itu dari
Singapura beliau Pulau Pinang dan kemudian ke Kuala Lumpur. Hossein Enas
bukanlah asing dalam seni lukis Malaysia beliau merupakan salah seorang pelukis
figura yang realisma terawal di negara ini yang digelar ‘Bapa Lukisan Potret
Malaysia’. Beliau dikatakan mendapatan pendidikan seni awal secara tidak formal
daripada tuisyen yang diberikan oleh pelukis Jepun daripada 1942 hingga 1944
semasa penjajahan Jepun di Indonesia dimana seorang pegawai Jepun telah
memberikan beliau cat minyak. Walaupun belajar seni melalui pengalaman sendiri,
namanya sebaris dengan pelukis Asia Tenggara yang lain yang bergerak dengan
aliran itu seperti Raden Salleh, Basuki Abdullah dan Fernando Amorsolo.
Karya-karyanya
dikatakan cukup kuat dengan pengaruh pencahayaan pelukis besar Belanda yang beraliran Realisma Eropah seperti
Rembrandt dan Vermeer. Beliau telah mengadakan banyak pameran berkumpulan dan
perseorangan sepanjang hayatnya. Antaranya pameran solo Hoessein Enas ialah
pada tahun 1960 di Charniel Gallery, Chelsea, London dan pada tahun 1966 di The
Art Gallery, Pulau Pinang. Balai Seni Visual Negara sebagai sebuah galeri seni
utama negara turut pernah mengadakan
pameran untuknya melalui sebuah pameran retrospektif untuk mengimbau semula
karya-karya pelukis ini pada tahun 1966.
Nama Hoessein Enas
cukup sinonim dengan sebuah gerakan seni iaitu Angkatan Pelukis Semenanjung
yang masih wujud sehingga hari ini. Angkatan Pelukis SeMalaysia atau APS (dahulu Majlis Kesenian Melayu) diasaskan
oleh beliau pada tahun 1956. APS adalah sebuah persatuan pelukis yang terawal
di Malaya pada ketika itu yang menyatukan pelukis-pelukis yang aktif di Semenanjung Tanah Melayu. Persatuan seni
ini memperjuangkan manifesto ‘Seni dan Masyarakat’ yang berpegang kepada
lukisan figura dan potret sebagai medium dalam menyatakan ekspresi meminjam
daripada gagasan ‘Seni untuk Masyarakat’ oleh Angkatan Sasterawan Singapura 50
atau ASAS 50 . Atas usaha dan kegigihan beliau dalam mengerakkan kumpulan seni berkenaan, pada tahun 1960
beliau telah diberi hadiahperjalanan belajar selama setahun oleh Pertubuhan
Pendidikan, Sains dan Kebudayaan Bangsa-Bangsa Bersatu atau UNESCO dibawah
Unesco Fellowship dan Asian Foundation. Pada tahun 1968 beliau menerima United
State Fellowship dan pada tahun yang sama sehingga 1976 dianugerahkan Colombo
Plan Award.
Antara kejayaan lain dan
pingat yang telah diperolehi sepanjang hayatnya ialah pada tahun 1963 lukisan-lukisanya telah
dijadikan buku bergambar yang bertajuk ‘Malaysians’ oleh Kumpulan Syarikat
Shell. Sejak tahun 1948 beliau banyak melukis potret Menteri-Menteri Besar,
golongan bangsawan dan beberapa orang Sultan dan selepas lebih 30 tahun
berkarya beliau telah diangkat sebagai Pelukis Potret Diraja oleh Sultan
Selangor pada tahun 1990. Atas jasa dan sumbangan beliau dalam bidang kesenian
kepada Istana Negeri itu, lalu Hoessein Enas telah diberi gelaran Datuk pada
tahun 1991 oleh Sultan Selangor pada ketika itu.Beliau juga pernah menganggotai
Ahli Lembaga Amanah Seni Visual Negara sehingga tahun 1989.
Ramai yang tidak
menyedari bahawa Hoessein Enas adalah
antara artis Melayu dan Malaysia yang terawal lukisan-lukisannya dilelong di
rumah lelongan terkenal iaitu Christie dan Sotheby. Kali pertama karyanya
memasuki pasaran kedua itu atau secondary
market adalah pada tahun 1994 antaranya pada lelongan seni karya-karya dari
Asia Tenggara iaitu Christie’s Auction of
S.E. Asian Painting dan Sotheby’s
Auction of S.E. Asian Painting di Singapura. Daripada tahun 1994 hingga
2001 terdapat 10 lelongan karya-karya beliau yang dilelong semula. Sepuluh tahun
kemudian iaitu pada 2010 barulah rumah lelongan tempatan seperti Henry Butcher
Malaysia, KL Lifestyle dan The Edge Auction membuat lelongan karya-karyanya.
Perihal pasaran seni menunjukkan karya-karya beliau bernilai tinggi dan mempunyai
permintaan untuk dimiliki bukan sahaja barang dagang untuk komoditi tetapi juga
sebagai satu dokumentasi sejarah.
Sehingga kini BSVN mempunyai
35 karya Hoessein Enas dalam Koleksi Tetap Seni Visual Negara. Perolehan
karya-karya ini boleh dibahagikan kepada 2 kategori iaitu 17 karya melalui
pembelian dan 18 karya melalui hadiah. Karya terawal Hoessein Enas dalam
koleksi BSVN berdasarkan no indeks 1958-002 adalah sebuah karya potret diri
beliau sendiri yang bertajuk ‘Potret Diri-Self Potret’ yang dihasilkan pada
tahun 1958 dengan menggunakan pastel atas kertas bersaiz 44 x 35.5 cm. Karya
ini dihadiahkan oleh Majlis Kesenian
Malaya. Manakala karya popular Hoessein Enas adalah atas hasil pembelian yang
berada dalam koleksi BSVN adalah karya cat minyak yang bertajuk ‘Memetik Daun
Tembakau Di Kelantan’ bertahun 1962 dengan saiz 95.5 x 121 cm bernombor indeks
1962-021.
Karya Hoessein Enas
yang didapati melalui pemberian hadiah adalah daripada sumbangan syarikat
minyak dan gas iaitu Kumpulan Syarikat Shell pada tahun 2007. Karya-karya ini pernah didokumentasikan di dalam sebuah buku berillustrasi yang
diterbitkan oleh Malay Publishing House (kini MPH) pada tahun 1963 untuk
syarikat korporat itu dengan tajuk ‘Malaysians’. 18 buah karya-karya komisen
yang dihasilkan untuk Shell adalah sebuah karya yang bertemakan kebudayaan, pekerjaan
dan adat istiadat yang digambarkan melalui kostum tempatan yang memperlihatkan
identiti masyarakat yang berwajah Malaysia. Beliau telah mengambil masa selama
7 bulan untuk menghasilan lukisan-lukisan ini dengan menggunakan cat minyak, cat
air dan kapur pastel. Selain daripada cari gali dan perdagangan minyak
penerbitan oleh naungan Shell ini boleh dikatakan tanggung jawab sosial
syarikat ini dalam memperkenalkan dan mempromosikan seni budaya Malaysia kepada
luar melalui buku lukisan berillustrasi. Kini kebanyakan karya hadiah dan
koleksi tetap ini sedang dipamerkan dalam pameran ‘Jelitawan’ atau ‘Beauties’
di Galeri Potret Nasional, Balai Seni Visual Negara sebagai penghormatan untuk
Hoessein Enas.
Sejarah penghasilan
karya-karya komisen ini bermula pada pada awal tahun tahun 1960 an apabila
beliau telah ditawarkan bekerja oleh Frank Sullivan iaitu penaung seni telah
menyerap Hoessein Enas masuk berkhidmat sebagai pegawai kerajaan iaitu pelukis
penyelidikan di Jabatan Muzium dan Jabatan Orang Asli Malaya. Peluang beliau
bekerja di jabatan-jabatan inilah yang membuatkan beliau banyak berkesempatan
menghasikan catan figura dan potret orang-orang asal yang ditaja oleh Shell
seperti yang terdapat dalam buku ‘Malaysians’ itu antaranya seperti ‘Bajau
Horseman, North Borneo’, ‘Sumazau Dance’ dan ‘Negrito’ yang semuanya dihasilkan
pada tahun 1963 sempena mengingati pembentukan negara ini yang dinamakan
Penubuhan Malaysia yang menggabungkan Malaya dengan Sabah dan Sarawak yang
memperlihatkan kepelbagai rakyat Malaysia yang berbilang kaum..
Ada beberapa karya lagi
yang boleh dijadikan ulasan dalam memperkayakan ilmu pemahaman kita melalui
pembacaan seni atau apresiasi seni untuk membina penghayatan kepada karya-karya
yang berada dalam Koleksi Tetap Seni Visual Negara antaranya seperti ‘Memetik
Daun Tembakau di Kelantan’. Karya ini sangat klasik dan banyak dibuat
ulasan-ulasan di dalam buku dan katalaog-katalog pameran oleh pensejarahan seni
atau kurator pameran. Karya cat minyak yang dihasilkan pada tahun 1962 ini
memperlihatkan tiga orang wanita Melayu yang sedang memetik daun tembakau
disebuah ladang yang terdapat dinegeri itu. Daripada data visual dalam karya
ini bolehlah dimengertikan mengenai aktivit ekonomi dan sosio-budaya masyarakat
di negeri Pantai Timur itu pada tahun 60 an. Misalnya daripada gambaran karya
ini bolehlah ditafsirkan bahawa kegiatan pertanian iaitu menanam tembakau
adalah kegiatan ekonomi penting penduduk tempatan dikawasan pendalaman negeri Kelantan selain daripada
nelayan bagi mereka yang tinggal di pesisir Laut China Selatan.
Penanam tembakau
seperti gambaran bolehlah dikatakan dilakukan secara besar-besaran
pada ketika
itu kerana terdapat kilang pemprosesan yang kelihatan jauh di sudut sebelah
kanan catan. Dari segi sosial-budaya boleh dikatakan sudah terdapat kesedaran
untuk memakai tudung kepala iaitu satu tuntutan yang wajib dipatuhi oleh orang
yang beragama Islam, walaupun belum cukup sempurna, ini menandakan bahawa
penduduk negeri ini telah menerapkan nilai-nilai Melayu-Islam dalam cara hidup berpakaian
mereka selain berkain batik yang telah menjadi pakaian sejak sekian lama. Oleh
kerana popularitinya karya ini telah menjadi rujukan di dalam buku teks seni
visual sekolah dalam memahai seni moden Malaysia selain imej karyanya kerap
digunakan untuk dijadikan sebagai kalender bergambar, cenderhati dan dibuat penyelidikan.
Satu lagi karya cat
minyak Hoessein Enas dalam Koleksi Seni Visual Negara ialah ‘Gadis Korea’
(1960). Karya ini pernah dipinjam oleh Busan Museum of Art (BMA) pada tahun
2014 yang sempena pameran ‘The Origin of Beauty: Dramatic Nostalgia’ . Pameran
khas ini diadakan sempena Sidang Kemuncak Asean-Korea Selatan 2014 atau Asean-South Korea Commemorative Summit 2014
iaitu sebuah dialog antara negara-negara Asia Tenggara dengan Korea Selatan
dalam merapatkan hubungan dua hala yang dihadiri oleh saya sendiri sebagai
wakil Balai Seni Visual Negara. Menurut Ameruddin Ahmad iaitu kurator di
bahagian Koleksi dan Konsevasi BSVN menyatakan di dalam ulasan beliau mengenai
karya ini seperti yang terdapat didalam katalog pameran itu menyebut bahawa Hoessein Enas biasanya akan
melukis secara terus melalui model dihadapannya ataupun melalui gambar yang
disediakan oleh pembantunya. Menurutnya lagi Ismail Kadir iaitu seorang pelukis
lanskap cat air , beliau pernah dikomisenkan oleh Hoessein Enas untuk mengambil
gambar model-model di Kelantan dengan menggunakan kameranya. Sehingga ke hari
ini Ismail masih lagi menyimpan gambar-gambar berkenaan.
Penulis bersalaman dengan Datuk Bandar Busan
semasa perasmian pameran ‘The Origin of Beauty: Dramatic Nostalgia’ di Busan
Museum of Art (BMA), Korea Selatan yang mempamerkan bersama karya Hoessein Enas
‘Gadis Korea’ dan karya pelukis Malaysia yang lain..
Karya ‘Gadis Korea’
adalah catan figura gadis Melayu yang sedang duduk dengan memakai pakaian
tradisi perempuan Korea. Ameruddin mengatakan lagi selepas 50 tahun karya ini
dihasilkan, sebuah stesen penyiar disana iaitu South Korea Broadcasting System
pernah melaporkan bahawa gadis yang berpakaian wanita Korea itu adalah seorang berbangsa Melayu
bernama Mariam Johari yang kini berumur 87 tahun berasal dari Plentong, Johor. Sungguhpun
telah lama hidup di negara Korea beliau telah dikatakan telah lama ingin untuk
berjumpa dengan anak-anaknya yang terpisah semasa Perang Dunia Ke-2. Beliau
berkahwin dengan lelaki negara itu dan mengamalkan cara hidup dengan fasih
berbahasa Korea telah ke udara di televisyen dan akhbar dengan memakai pakaian
wanita Korea dengan harapan ada orang yang mengenalinya. Cita-citanya untuk
berjumpa dengan anak-anaknya tidak pernah pudar walaupun pernah dipisahkan
dengan peperangan.
Selain BSVN pengumpul
utama karya-karya Hoessein Enas, karya-karya beliau banyak dijadikan koleksi
oleh institusi-institusi seni yang lain antaranya Muzium dan Galeri Tuanku
Fauziah di Universiti Sains Malaysia, Balai Seni Pulau Pinang, Tenaga Nasional
dan kolektor-kolektor perseorangan.
Penutup
Keseluruhannya Balai
Seni Visual Negara menyimpan hampir 50 peratus karya-karya penting Hoessein
Enas di dalam dua dekad iaitu diantara tahun 1950 an hingga 1960 an dimana
karya-karya ini menjadi dokumentasi dan catatan berharga dan perjalanan penting
kepada sejarah pembinaandan pembangunan semula negara ini selepas mencapai
kemerdekaan. Catatan visual Hoessein Enas adalah melalui lukisan potret figura
sejak 60 tahun dahulu yang dimulai oleh beliau boleh dijadikan tanda aras
kepada kemajuan apakah yang telah dicapai dalam gaya itu oleh pelukis yang
bergerak dengan gaya itu pada hari ini, samada kita masih statik atau terus dinamik.
Pada 15 Julai tahun 1995 Hoessein Enas telah meninggal dunia di Kuala Lumpur,
tahun ini merupakan ulangtahun yang ke-20 pemergian beliau. Pemergian beliau
meninggalkan khazanah yang begitu penting kepada dunia seni visual negara.
Bibliografi:
Katalog Pameran Perseorangan Pertama Lukisan oleh Hoessein Enas, Balai Seni Lukis Negara, 1966
Bibliografi:
‘Inventori
Himpunan Tetap Warisan Seni Tampak Negara 1958-2003’,
Balai Seni Visual Negara, 2003.
Chin Khuan, Tan. '200 Malaysian Artists', The Art Gallery,
Penang, 2002
Chin Khuan, Tan. 'Life and Art of Dato’M Hoessein Enas', The Art Gallery,
Penang, 1999.
Kok Chuen, Ooi, 'Seni Untuk Hidup dan Hidup Untuk Seni',
Sunday Style, Jun 1992, ms 314-316.
Katalog pameran:
Katalog pameran ‘The Origin of Beauty: Dramatic Nostalgia’ Busan Museum of Art, 2015